नेत्रा काणेकर अंतिम भाग : सुदर्शन कथा
आतापर्येंत आपण पाहीलेत की, सुदर्शनने नेत्राच्या घरी भेट देऊन तिला मानसिक धैर्य देण्याचा प्रयत्न केला तसेच नेत्राच्या आईवडिलांनादेखील त्या प्रकरणाची कल्पना दिली. सुदर्शनने मार्तंडचा डाव उलटवून लावण्याची पूर्ण तयारी केली होती. मास्तरांनी तर निघताना आवश्यक सगळे सामान घेतले होते. आनंदच्या मागावर रात्रीच्या अंधारात दबा धरून बसलेल्या सुदर्शन, मास्तर आणि गणपतरावांना अनपेक्षित धक्का तेव्हा बसला जेव्हा नदीकडच्या वाटेवरून त्यांना कुणा अनोळखी, विचित्र आणि अघोरीप्रमाणे दिसणाऱ्या व्यक्तीचे दर्शन झाले..
आता पुढे,
नदीकडच्या पायवाटेवरून पुढे येणारा इसम मुख्य रस्त्यावर येऊन एक क्षण थांबला. सुदैवाने आम्ही तिघेही त्याच्या नजरेत आलो नव्हतो. तो तिथेच उभा राहून सर्वत्र आपली नजर फिरवू लागला. काळोखात त्याची बळकट शरीरयष्टी एखाद्या रानटी जनावरासारखी भासत होती. आम्ही लपूनच त्याच्या हालचालीवर लक्ष ठेऊन होतो.
"मार्तंड महाराज.."
आता जो आवाज आमच्या कानी पडला तो गावातून बाहेर येणाऱ्या वाटेवरून आला होता. मी झटकन मान वळवून त्या दिशेला पाहीले. सुदर्शनने माझा खांदा पकडून सावध केले. गणपतरावसुद्धा तिकडे रागानेच पाहू लागले.
आनंद आणि नेत्रा वेशीजवळ येऊन पोहचले होते. लगबगीने पुढे जात आनंदने मार्तंडच्या चरणावर डोके ठेवले. नेत्रा मती गुंग झाल्याप्रमाणे झिंगताना दिसत होती. तिच्या शरीराच्या हालचालीत मला एकप्रकारची लयबद्धता जाणवत होती. कसली माया चढली होती तिच्यावर कुणास ठाऊक.. पण नक्कीच हे आनंदचे काम होते. मार्तंडने त्याला त्यामागची कला शिकवली असणारच. आम्ही शांत राहून पुढे काय घडतेय त्याची वाट पाहत होतो.
"महाराज.. जागा कोणती..?" आनंदने विचारले.
आनंदला मान हलवून प्रत्युत्तर देत मार्तंड नेत्राला आपादमस्तक न्याहाळू लागला. तिच्या देहावरून फिरणारी मार्तंडची घाणेरडी नजर मला अस्वस्थ करत होती. माझ्यामागे गणपतराव तर दातओठ खाऊ लागले होते, परंतु सुदर्शन आम्हां दोघांच्या खांदयावर हात ठेवून शांत राहण्याचा इशारा देत होता. मला जाणीव होती.. एक चूक आणि सगळं काही संपेल.. नेत्राला आम्ही कायमचं गमावून बसू.. म्हणुन मी माझ्या रागावर आवर घातला.
"ह्म्म्म.. सगळं गाव झोपलंय.. नदीजवळ जायची आवश्यकता नाही.. वर डोंगरावर एक चांगली जागा मी बघून ठेवली आहे.. तिला घेऊन चल तिकडेच.." असं म्हणत मार्तंड वर डोंगराच्या दिशेने निघाला. पाठोपाठ बावरलेल्या नेत्राचा हात पकडून आनंदसुद्धा जाऊ लागला.
गावात शिरणारा मुख्य रस्ता न पकडता ते तिघेही शेतातल्या बांधाला लागून असलेल्या पायवाटेवरून चालत होते. सुरक्षित अंतर निर्माण होईपर्येंत आम्हाला जागेवरून हलणे शक्य नव्हते. पाठलाग फार फार काळजी घेऊन करावा लागणार होता. साधा रस्ता जरी असता तरी चिंतेची काही बाब नव्हती. परंतु शेतातून जाणारी पायवाट म्हणजे एक वेगळंच आव्हान होतं. पायात येणारे काटेकुटे, पालापाचोळा, दगडधोंडे यांना चुकवत विनाआवाज करता चालणे महाकठीण काम होते.
त्यात ती रात्र अमावस्येची होती. सभोवताली काळाठिक्कर अंधार पसरला होता. आसमंतावरील काळ्या छायेचा प्रभाव जणू जमिनीवरच्या जीवसृष्टीवरदेखील पडला होता. सगळीकडे चुडिचूप शांतता नांदत होती. एकंदर ती परिस्थिती खरंच आमच्या विरुद्ध होती. मागून ऐकू आलेली एक चाहूल किंवा हलकासा आवाजदेखील मार्तंडला सावध करू शकत होता. खऱ्या अर्थाने आता आम्हाला जपून पावलं टाकायची होती.
मार्तंड झपाझप पुढे सरकत होता. मागून नेत्राचा हात पकडत आनंद त्याच्या वेगाशी जुळवून घेण्याचा निष्फळ प्रयत्न करत होता. दुरून आम्हाला फक्त त्यांच्या काळ्या आकृत्या दिसत होत्या. तीन काळ्या सावल्या डोंगरावर चढत होत्या. ते तिघेही आता आमच्यापासून बऱ्याच अंतरावर पोहोचले होते. आता जर आम्ही निघालो नसतो तर अंधारात ते कुठे गडप होतील काही सांगता येत नव्हते.
सुदर्शनने इशारा करताच आम्ही वेशीजवळच्या पिंपळापासून पुढे येत मुख्य रस्त्यावर आलो. नेत्राची हालत पाहून गणपतराव आणि मी दोघेही जोशात होतो. सुदर्शन मात्र गुढपणे मार्तंडकडे जाणारी वाट न्याहाळत होता.
"चला.." सुदर्शनने आवाज दिला आणि आम्ही शेतातल्या पायवाटेकडे कुच केले. गणपतराव तर आपल्याच नादात धावू लागले.. यावर सुदर्शन हाक देऊन त्यांना थांबवत म्हणाला..
"गणपतराव.. धावायची आवश्यकता नाही.. वर डोंगरावर ओसाड माळरान आहे.. ते कितीही दूर गेले तरी त्यांचा कार्यभाग उरकेपर्येंत आपण त्यांना गाठूच.. त्यामुळे शांत.. आवाज न करता चला.. आणि आपली ऊर्जा जपून वापरा.. त्यांचा मुकाबला करताना आवश्यकता भासेल.."
सुदर्शनचे म्हणणे आम्हांला पटले.
मजल दरमजल करत काही अंतरापर्येंत पसरलेली शेतजमीन पार करून आम्ही डोंगर चढू लागलो. एव्हाना काळोखात मार्तंड, नेत्रा आणि आनंद दिसेनासे झाले होते. तरीही आम्ही आमचा वेग मर्यादित ठेवला. टॉर्च सोबत असूनसुद्धा त्याचा वापर करता येत नव्हता. सावकाश आवाज होऊ न देता आम्ही एक एक पाऊल पुढे सरकत होतो. रात्रीचं थंड वारं शरीरात रोमांच पैदा करत होतं. त्याच्यामुळेच थकवा असा जाणवत नव्हता.
एकदाचं चढण संपलं आणि समोर दिसू लागलं.. दुरदूरपर्येंत अंधारात हरवलेले ओसाड माळरान... अंधार भले कितीही असू दे, तुमची नजर एकदा सरावली की आपोआपच तुम्हांला सगळंकाही दिसू लागतं. इतक्या वेळापासून प्रकाशाचा जरादेखील आधार न घेतल्यामुळे दुरपर्येंतचा तो परिसर आमच्या दृष्टिक्षेपात येत होता. झाडं विरळ, कुठेकुठे विखूरलेली अशी डोलताना दिसत होती. सगळीकडे गुडघाभर सुकलेलं गवत पसरलेलं होतं.
सुदर्शन पुढे उभा राहून निरीक्षण करत होता.
"ते बघा तिकडं.." गणपतराव हळूच पुटपुटले आणि आमच्या नजरा त्या दिशेला वळल्या.
अंधारात तिथली आग बऱ्यापैकी उठून दिसत होती. तिथं लपण्यासारखं अथवा नजरेआड जाण्यासाठी काहीच नव्हतं. दणकट शरीराची काळी आकृती आगीसमोर बसलेली दिसत होती. विरुद्ध बाजूला एक नाजूक आकृती जी की बहुधा नेत्राची असावी. काही अंतरावर बहुतेक आनंद उभा असावा.
"चला.. अंधाराचा फायदा घेऊन थोडं पुढे जाऊन पाहू.. पण अजूनही आवाज करू नका.. योग्य वेळ येताच मी तुम्हांला सूचना देईन.." सुदर्शन म्हणाला आणि पुढे जाऊ लागला.
त्याच्या पाठोपाठ दबक्या पावलांनी आम्ही देखील निघालो. नजरेच्या त्या टप्प्यात जिथून सर्वकाही स्पष्ट दिसू लागलं होतं, त्याच ठिकाणी आम्ही गवतात बसून समोरचा खेळ पाहू लागलो. आगीच्या प्रकाशात मार्तंडचा उग्र चेहरा साफ दिसून येत होता. कसल्याश्या मंत्रांनी तो तिथलं वातावरण अपवित्र करू पाहत होता. त्याच्यासमोर नेत्राचा ओढणीने झाकलेला चेहरा होता. बाजूला उभ्या असलेल्या आनंदच्या चेहऱ्यावर संभ्रमाचे भाव होते. सुदर्शनने सांगितले असल्याप्रमाणे नेत्राच्या शुद्धीकरणाचा तो विधी सुरु असावा.
मार्तंड मध्येच आगीत काहीतरी टाकून आग भडकवण्याचा प्रयत्न करायचा. त्यासरशी आगीच्या ज्वाला पेटून उठून वरपर्येंत पोहोचण्यासाठी एकमेकांशी स्पर्धा करत होत्या. तिथला करपट आणि उग्र दर्प माझ्या नाकात शिरू लागला होता. आम्ही काही काळ तो प्रकार पाहतच राहीलो आणि शेवटी मार्तंडने हातात लाकडी दंडुका घेऊन आगीला नमस्कार केला. बहुधा विधी संपला असावा..
"आनंद.. तुझ्या कामाच्या बदल्यात तू मला हा भोग दिला आहेस.. हो की नाही..?" मार्तंडचा आवाज त्या शांत वातावरणात घुमला. आम्ही मार्तंडकडे पाहू लागलो.
"अं.. हो.." आनंद थरथरत्या आवाजात म्हणाला.
"ह्म्म्म.. हीहीही.. हाहाहाहा... ठीक आहे.. तुझ्या विनंतीला मान देऊन मी भोगाचा स्वीकार करतो.." मार्तंड गडगडाटी हास्य करत म्हणाला.
यावर आनंदने काहीच उत्तर दिले नाही.
"जा.. काही काळासाठी दूर जा.. मी आवाज देईन तेव्हाच हजर हो.. जा आता.." आनंदकडे पाहत मार्तंड पुन्हा मोठ्याने ओरडला आणि विरुद्ध दिशेला तोंड करून मंत्र पुटपुटू लागला.
पुढे काय होतेय हे पाहण्यासाठी मी बारकाईने तिकडे पाहत होतो तितक्यात सुदर्शन कानात कुजबुजला..
"मास्तर.. वेळ आली आहे.. मी वंदनाला आवाहन करत आहे.. तुम्ही दोघे आनंदच्या मागे जा आणि त्याला थोपवून धरा.."
मी आणि गणपतराव आनंदवर लक्ष ठेऊ लागलो आणि मार्तंडच्या आदेशानुसार तो जसा दूर जाण्यास निघाला तसे आम्ही गवतामधूनच त्याचा पाठलाग करण्यास सुरुवात केली.
नेत्राच्या तिथे माझ्या माघारी काय घडले, हे मी प्रत्यक्ष डोळ्यांनी नाही पाहीले. पण नंतर जेव्हा सुदर्शनला मी विचारले तेव्हा त्याने खुलासा केला. नंतर त्यात मी माझ्या शब्दांची भर घातली आणि तो प्रसंग पूर्ण केला. इथे त्या प्रसंगाची गरज म्हणुन तो आत्ताचं मी तुम्हांला सांगतो,
सुदर्शनने वंदनाला आवाहन केल्यावर अंधारात त्या ओसाड माळरानावर ती एखाद्या पिसाळलेल्या वाऱ्यासारखी उपस्थित झाली. सुदर्शनने काही विशिष्ट मंत्रजाप करत तिला मार्तंडच्या बंधनांतून मुक्त केले आणि आपल्या शबनममधून त्याने अंगठी घातलेली करंगळी बाहेर काढली. एकवार त्याने नेत्राकडे पाहीले. नेत्राचा चेहरा जरी झाकलेला असला तरी त्या निष्पाप जीवाची तळमळ सुदर्शन ओळखू शकत होता. मार्तंड अजूनही विरुद्ध बाजूला तोंड करून कुठल्याश्या शक्तीला नमन करत होता. हीच ती वेळ होती..
"वंदना.. जा.. नेत्राचं शरीर तुझी वाट पाहतंय... ही घे तुझी वस्तू.." सुदर्शनने मनातच आदेश दिला आणि अंगठी घातलेली करंगळी नेत्राकडे भिरकावली. पहिल्या क्षणी तर मांडीवर ती छाटलेली करंगळी दिसताच नेत्रा दचकली परंतु पुढच्याच घटिकेला तिला एक जोरदार झटका बसला. संपूर्ण शरीर ताठलं गेलं.. जणू अंगात जिवंत वीज दौडू लागली. वंदनाने नेत्राच्या शरीरात शिरकाव केला होता..
मार्तंड जेव्हा मागे फिरला तेव्हा त्याच्या चेहऱ्यावरचा उग्रपणा काहीसा कमी झाला होता. डोळ्यांत मिश्किल भाव आले होते. नेत्रारुपी भोग त्याच्या मनात विशिष्ट लालसा उत्पन्न करत होता. आपल्या रांगट चालीने तो तिच्या जवळ आला. लवकरात लवकर भोग घेण्याची अभिलाषा त्याच्या मनात होती. कदाचित त्यामुळेच आपल्या अंतर्मनाची हाक तो ऐकू शकला नाही. ओढणीआड दडलेल्या वंदनाला तो ओळखू शकला नाही. त्याने जवळ जाऊन नेत्राची ओढणी हिसकावली आणि तिच्या मुखातले घोगरे हुंकार ऐकून त्याला आश्चर्याचा झटकाच बसला.
"नेत्रा.." त्याने भारदस्त आवाजात तिला भीती घालण्याचा प्रयत्न केला. परंतु तिच्या विचित्र हुंकारात मात्र काहीच फरक पडला नाही.. उलट ती भयानक हास्य करत सुटली..
"हिहाहाहाहाहा... हिअहाहाहाहाहा.... मार्तंड..." नेत्राच्या मुखातून तो आवाज आला.
मार्तंडच्या चेहऱ्यावरचा जणू रंगच उडाला..
"वंदना.. तू.. हे कसं शक्य आहे.." मार्तंड त्वेषाने ओरडला.
यावर नेत्राचा चेहरा कठोर बनला. डोळ्यांत आगीचे निखारे पेटू लागले.. घोगऱ्या आवाजात तिने प्रश्न केला.
"तूला काय वाटलं.. मला कायमचं कैद करून ठेवशील..?"
मार्तंड मात्र भलताच चिडला होता. आपली बंधनं कशी सुटली असावीत, त्याला प्रश्न सतावत होता.
परंतु त्यातही त्याने आपल्या मनावर ताबा ठेवण्याचा प्रयत्न केला आणि बोलू लागला..
"असं.. मग बघ आता तूला कसा कैद करतो ते.." असं म्हणत मार्तंड तिच्या अंगावर धावून गेलाच होता की मागून सुदर्शनचा आवाज आला..
"तुझा खेळ संपलाय मार्तंड.. आपल्या शक्तीचा वाईट कार्यासाठी उपयोग करून तू फार मोठी चूक केलीस.."
पुढे गेलेला मार्तंड अचानक थांबला आणि सुदर्शनकडे अनोळखी नजरेने पाहू लागला..
"कोण तू आणि मला कसं ओळखतोस..? माझ्याइथं तुझं काय काम..?" मार्तंड ताठरत म्हणाला.
"माझं इथलं काम तर नेत्राला वाचवणं आहे मार्तंड.. बाकीचं सोडून दे.." सुदर्शन शांतपणे म्हणाला.
"आस्स.. मग पहिला तुझाच समाचार घेतो मी.." असं म्हणत मार्तंड सुदर्शनच्या अंगावर झेपावला.
मार्तंडला जवळून पाहताच सुदर्शन ओळखून गेला होता की नेत्राच्या शरीरातली वंदना इतक्यात मार्तंडवर हल्ला करू शकत नव्हती. पण आता तर माजलेला बैल आपल्या अंगावर येतोय.. त्याला चुकवायचं कसं..? यावरच सुदर्शन विचार करत होता.
तिकडे आनंदच्या मागे जाताना मी आणि गणपतराव पूर्ण खबरदारी घेत होतो. आनंद जिथे थांबला तिथे जाताना पुढे काहीसा उतार होता. उतारावरून खाली जाताना नेमके माझ्या पिशवीतलं सामान जमिनीवर आपटलं आणि आमच्या उपस्थितीची आनंदला चाहूल लागलीच.
अंधारात काहीसा सावरत होतोच की तोपर्येंत आनंद आमच्या पुढ्यात उभा. मला पाहताच त्याने ओळखले आणि यावेळी त्याने बोलण्याची तसदी न घेता सरळ मला धक्का देऊन खाली पाडले. इतक्यात गणपतराव पुढे सरसावले आणि त्यांनी आनंदावर हल्ला करण्याचा प्रयत्न केला परंतु मी अगोदरच सांगितल्याप्रमाणे आनंद गुंडप्रवृत्तीचा इसम होता. गणपतराव कधी जमिनीवर आडवे झाले त्यांचा त्यांना पत्ता लागला नाही. मी उठण्याच्या प्रयत्नात होतो पण तेवढ्यात माझ्यावर अजून एक दोन लाथाबुक्क्या पडल्या. गणपतराव आणि मी तिथेच विव्हळत पडलो होतो आणि आनंद धावतच वरच्या बाजूला गेला. नक्कीच वर काहीतरी गडबड असल्याचे त्याने ताडले असणार..
वर आपल्या अंगावर धावून आलेल्या मार्तंडला सुदर्शनने फक्त उजवीकडे झेप घेत चुकवले नाही तर ऐनवक्ताला आपल्या बारीकश्या वेताच्या छडीला झटका देत त्याने लांब केले आणि मार्तंडच्या गळ्यातली सिद्ध माळ खेचली. मार्तंडच्या गळ्यातली सिद्ध माळ जमिनीवर पडताच एक क्षणाचाही अवधी लागला नाही.. आणि नेत्राच्या शरीरातली वंदना मार्तंडवर झेपावली.
मार्तंडने प्रतिकारासाठी तिच्यावर हल्ला करू पाहीला परंतु वंदनाने छाटलेल्या करंगळीतील अंगठी त्याच्यासमोर धरली. क्षणात ढग गडगडण्याचा आवाज संपूर्ण वातावरणात गुंजला आणि त्या अंगठीतून तिरासारखी निघालेली वीज मार्तंडच्या शरीरावर विसावली. मार्तंडच्या किंकाळ्यांनी तो परिसर दणाणून उठला.
"तुझ्या तर आता..." उठण्याच्या प्रयत्नात असलेल्या सुदर्शनवर आनंद आपल्याकडच्या सुऱ्याने प्रहार करणारच होता.. की तेवढ्यात मी लोखंडी रॉडने त्याच्या उजव्या हातावर प्रसाद दिला. शेवटी माझा बदला मी घेतला होता. आनंद कळवळत खाली पडला.
नेत्राची नजर त्याच्यावर गेली तशी ती आणखीन पिसाळून उठली..
"तू मार्तंडला साथ दिली होतीस ना.." नेत्राच्या शरीरातली वंदना आनंदपर्येंत पोहोचलीसुद्धा.
आणि आनंदची मान आपली मर्यादा ओलांडून गर्रकन मागे फिरली. मार्तंड आणि आनंद दोघांचा खेळ संपला होता.
सुदर्शन कृतज्ञतेने माझ्याकडे पाहू लागला. इतक्यात गणपतरावदेखील तिथे पोहोचले. सुदर्शनने नेत्राकडे पाहीले. तिच्या डोळ्यांत अश्रू होते. ते अश्रू नेत्राचे नव्हते.. त्यामागे वंदना होती..
"मला माहीत आहे.. तुम्ही काय मागणार आहात.. आणि मी नकार देऊ शकत नाही.. नाहीतर मी कुठेही गेली तरी तुम्ही दिनकरच्या मदतीने मला शोधून काढाल.. तुमची शक्ती मी ओळखून गेली आहे. मी जाते.. माझ्या कर्माची मला योग्यच शिक्षा मिळाली आहे.. यापुढेही संघर्ष केला असता.. परंतु तुमच्याशी मी जिंकू शकणार नाही.." नेत्राच्या मुखातून वंदनाने खेद व्यक्त केला.. बोलताना तिची नजर सुदर्शनच्या गळ्यातील सिद्ध ताविजावर होती. कदाचित हेच कारण होते.. की वंदना त्याच्यावर हल्ला करू शकत नव्हती..
नेत्रा आणि गणपतरावांना घरी सोडले तेव्हा डोक्यावरचं ओझं हलकं झाल्यासारखं वाटतं होतं. आपल्या मुलीला सुखरूप आणि पहिल्यासारखं हसताना पाहून आईला प्रचंड आनंद झाला होता. गणपतराव आणि नेत्राच्या आईने सुदर्शनचे आणि माझे आभार मानले.
एकच प्रश्न माझ्या मनात होता जो मी सुदर्शनला विचारला..
"वंदनाची मदत घेणं खरंच आवश्यक होतं..?"
त्यावर सुदर्शनने हसून उत्तर दिले.
"मास्तर.. वंदनासारखा पर्याय असेल तर आपली विद्या जिवंत माणसांवर का आजमावायची..? आणि तो सहा फुटी रांगट मार्तंड आणि आनंदसारखा गुंड यांच्याशी मारामारी करण्याची हिंमत तुमच्यात आहे बाबा.. ते तुम्ही दाखवूनसुद्धा दिलेत.. मी आपला गरीब, भोळा, सरळमार्गी माणूस.." सुदर्शनच्या त्या विनोदावर आम्ही सगळे खळखळून हसू लागलो.
तिथून घरी परतण्यासाठी निघालो तेव्हा रस्त्यावर बराच अंधार होता. गाव निजलं होतं. बाहेर सगळीकडे कशी शांतता होती. तशीच मनाचीही अवस्था होती.. सगळं कसं मोकळं मोकळं वाटत होतं.. मनातल्या पोकळीत कदाचित अंधारलं असेल.. पण इतक्या दिवसांपासूनची तिथली खळबळ आता शांत झाली होती.
नेत्राला वाचवण्यात सुदर्शन यशस्वी ठरला होता. अहं.. माफ करा, आम्ही यशस्वी ठरलो होतो.. सुदर्शनच म्हणाला तसं.. (हसतो)
आणि हो सांगायचं राहीलं,
त्यावर्षीच्या एस एस सी बोर्ड परीक्षेत 'नेत्रा काणेकर' जिल्ह्यात प्रथम आली होती.
समाप्त
निलेश देसाई
पोस्ट्स
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत: