गँबलर : भाग २

माणसाचं आयुष्यच एक जुगार आहे.. प्रत्येक पावलावर, प्रत्येक परिस्थितीत माणूस आपले डावपेच आखत असतो, फासे टाकत असतो.. पण माणसाने हे देखील ध्यानात ठेवायला हवं की या कामी नेहमीच डोकं वापरावं लागतं. भावनांमध्ये वाहत जाऊन कधीही खेळ जिंकता येत नाही. जुगार खेळणं ही एक कला आहे. खेळ खेळताना त्या कलेचा खरा उपासक केवळ नशिबाच्या भरवश्यावर न राहता आपल्या मनातील भावनांची परीक्षा घेत असतो. नाहीतर नशिबाची परीक्षा घेताघेता, नशीब नकळत माणसांची परीक्षा घेऊ लागतं.. तेव्हा डोकं ठिकाणावर नसेल तर माणसाला आपलं सर्वस्व गमवावं लागतं...

त्या दिवशी बारा वर्षांचा जयेश आपल्या नशिबावर खुश होता. हार नजरेसमोर असतानासुद्धा शेवटपर्येंत झुंज देऊन त्याने बाजी पालटली होती. वयाने आपल्यापेक्षा मोठ्या आणि खेळात कसलेल्या व्यक्तींना हरवून जयेश त्या गल्लीतला 'गँबलर' बनला होता. त्याउपर आडनावापेक्षा तो 'जयेश गँबलर' याच टोपण नावाने ओळखला जाऊ लागला.

हा तोच दिवस होता, जो नेहमीप्रमाणे येऊन गेला. परंतु मनातल्या एका सूक्ष्म पटलावर त्या घटनेची नोंद झाली होती. जयेशच्या आयुष्यातला तो दिवस म्हणजे अधोरेखित करण्यासारखं एखादं महत्त्वाचं वाक्यच होतं.

लोकं म्हणतात 'रात गई बात गई..', 'भूतकाळातले मुडदे भूतकाळातच गाडावेत..' पण जयेशच्या आयुष्यात असं नव्हतं. ज्या दिवशी लहानपणीच्या खेळात तो गँबलर नावाचा ठपका पडला.. खरंतर त्याच दिवशी हे ठरलं होतं.. जयेशच्या पुढील आयुष्यात खणल्या जाणाऱ्या खड्ड्याची लांबी-रुंदी त्याच दिवशी मोजली गेली होती.

नियती पुन्हा त्याच्यातल्या गँबलरला खतपाणी घालणार होती. पण मध्ये बराच काळ निघून जायचा होता. गोष्टी अगदी सावकाशपणे घडत जाणार होत्या, किंबहुना त्यांना त्याच वळणाने जायचं होतं. परंतु वळण नावाचं वळण न घेता त्यांना उताराची दिशा पकडायची होती.

बारा वर्षांचा जयेश जसजसा मोठा होत गेला तसतसा आयुष्य नावाचा खेळ त्याला जुगाराची एक एक क्लृप्ती शिकवू लागला.

जयेश एका साध्या मध्यमवर्गीय कुटुंबात वाढला होता. खिसा सदानकदा रिकामा, झोळी नेहमीची फाटलेली.. पण मध्यमवर्गाची खास बात म्हणजे त्यांच्या इच्छाआकांक्षा मर्यादित असतात. जन्मल्यापासूनच आईवडिलांकडून ते बाळकडू पाजलं जातं. जयेशही त्याला अपवाद नव्हता. गरीब परंतु स्वाभिमानी आईवडिलांनी आपल्या परीने जमेल तसं त्याचं संगोपन केलं होतं. शिक्षणातही काही कमी पडू दिलं नव्हतं.

जयेशही आपली जबाबदारी ओळखून आखून दिलेल्या कक्षेत राहायचा. कधी पैश्याची मागणी नाही, भुलावणाऱ्या वस्तूंची लालसा नाही. एखाद्या गुणी मुलासारखा जयेश शाळेतल्या हुशार विद्यार्थ्यांत गणला जायचा.

पण दहावीनंतर शाळा सुटली आणि परिस्थितीचे चटके बसण्यास सुरुवात झाली. चांगले गुण असूनही महाविद्यालयात केवळ सातशे रुपये भरता आले नाहीत त्यामुळे प्रवेश हुकला. वडिलांची नोकरी नुकतीच सुटली होती आणि वयामुळे नव्या कामाचं अजून जमलं नव्हतं. त्यावेळी आईवडिलांचा पडलेला चेहरा त्याला पाहवला नव्हता.

जयेशने एक शब्ददेखील न काढता नियतीचा हा पहिला वार अलगद झेलून घेतला. पैश्याअभावी असे बरेच घाव सोसण्याइतपत त्याने मन कठोर केलं होतं. परंतु त्या अनुषंगाने विशेष पावलं उचलण्यासाठी तो तयार झाला होता. घरची परिस्थिती पाहता जयेशने अर्धवेळ नोकरी करत स्वस्तातल्या तंत्रशिक्षण देणाऱ्या सरकारी औद्योगिक प्रशिक्षण संस्थेत प्रवेश घेतला आणि त्याच्यातला मुळ होतकरू तरुण तिथेच मागे पडत गेला.

******

जयेश दिसायला उजवा होता.. गोरापान चेहरा, अंगकाठी शिडशिडीत, शांत, शिष्टाचार पाळणारा, हजरजबाबी आणि पुस्तकांबद्दल प्रचंड आवड असणारा. परंतु अंगावरची नोकरी आणि सरकारी तंत्रशिक्षण यांनी जयेशला पूर्णतः बदललं.

आतापर्येंत सभ्य कॅटेगरीमध्ये मोडला जाणारा जयेश हळूहळू काहीसा रांगट आणि डॉमिनंट प्रवृत्ती स्वीकारू लागला. मित्राला तंबाखू मळून देता देता बोटांची चिमट कधी हनुवटीपर्येंत येऊन पोहचली त्याचं त्यालाच कळलं नव्हतं. केसांचा सरळ एका रेषेतला भांग आपोआप मागच्या बाजूला ओढला जात होता. शर्टचं पहिलं बटण नकळत उघडं राहू लागलं होतं. हातातल्या गंड्यादोऱ्याची जागा चकाकत्या चंदेरी कड्याने घेतली होती. पॅन्टच्या खिश्यातला घडी केलेला हातरुमाल आता बाहेर डोकावून उडी मारण्याच्या प्रयत्नात असायचा. जिभेतून बाहेर पडणाऱ्या एका सलग वाक्यात एकतरी शिवी मध्ये घुसायचीच.

बदलत्या दिवसांत जयेश संपूर्णतः बदलू लागला होता. परंतु एक गोष्ट मात्र त्याने पाळली होती. हा वरवरचा बदलाव फक्त बाहेरच्या वातावरणापुरता मर्यादित होता. त्याची झलक अद्याप जयेशने घरापर्येंत दाखवली नव्हती. याचा अर्थ एकच होता, की जयेश वाईट नव्हता. मुळात मनुष्य वाईट नसतोच, वाईट असती ती परिस्थिती. ती कुणाकडून, कधी, काय करवून घेईल.. कसं सांगता यायचं..?

जयेशचा स्वभाव बदलण्यामागे सगळ्यात पहिले कोणती गोष्ट कारणीभूत असेल तर ती रुपाली..

औद्योगिक प्रशिक्षण केंद्रातलं वातावरण काहीसं मोकळं असतं. तिथं तुम्हांला शाळेप्रमाणे संस्कार शिकवले जात नाहीत. हा, पण तिथे तुम्हांला पुढील आयुष्यात किमान उपजीविका करण्यासाठीचं कौशल्य मात्र प्राप्त करता येईल.. अर्थात तुमची शिकण्याची इच्छा असेल तर.. बाकी मजामस्ती करणारी टाळकी तर सगळीकडेच असतात. इथे थोडी जास्तच असतात.

कोणत्याही शैक्षणिक वर्षाचे सुरुवातीचे दिवस पावसाचे असतात आणि पावसात बहुतांश महाविद्यालयांची आवारं, उद्यानं तरुणाईने ओसंडून वाहत असतात. धबधब्यांसोबत हिरवे गालीचे तरुणांच्या उत्साहात न्हाऊन गेलेले असतात.

पाऊस.. कधी रिमझिम रिमझिम.. कधी टपटप टपटप.. कधी धडामधूड विजांसोबत कोसळणारा.. त्याचं स्वरूप कसलंही असो, प्रेमीयुगुलांसाठी मात्र तो काळ आनंदाचा असतो.. आल्हाददायक असतो.

'रिमझिम बरसणाऱ्या श्रावणधारांत एकमेकांना खेटून बसण्यातला आनंद कोणत्या शब्दांत मांडू...'

'अंगावर टपटप करत येणारे असंख्य जलबिंदू झेलताना तिच्या हातात हात गुंफून चालण्यातलं सुख कसं वर्णावू....

'कडाडत्या विजांच्या थयथयाटाने बावरलेली प्रेयसी जेव्हा छत्रीतल्या प्रियकराच्या मिठीत शिरते.. तो मुसळधार पावसातला क्षण.. आणि प्रेमाची अनुभूती देणारे ते परमसुख.. एका वाक्यात कसं समजाऊ..'

आतापर्येंत आखलेल्या रिंगणातून जयेश नुकताच बाहेरच्या जगात पडला होता. त्यावेळी तो पौगंडावस्थेत होता. वयात येण्याचंच वय होतं ते.. घरट्याबाहेर झेपावणाऱ्या पाखराच्या पिलागत मनात ओढ होती.. एका उत्तुंग भरारीची.. आणि सोबत हृदयातला कुठलासा कोपरा एका नव्या भावनेला जन्म देऊ पाहत होता.. सखी, सोबती, सहचारिणी...

*****

जयेशचा इतका परिचय पुरेसा असला आणि ही कहाणी फक्त त्याच्या आयुष्यावर प्रकाश टाकणारी असली तरी अगदी स्पष्टपणे सांगतो.. या कथेचा नायक तो कधीच नव्हता.. हा, पण त्याला खलनायकदेखील म्हणता यायचं नाही.

सुरुवातीला स्पष्ट केल्याप्रमाणे माणूस कधी वाईट नसतो.. त्याला वाईट बनवते ती परिस्थिती.. शेवटी ज्याची त्याची नियती.. आयुष्याच्या शेवटी जसा माणसाचा अंत होतो, तसे त्याच्याकडे पाहणाऱ्याच्या नजरेत पारदर्शकता येते. मृत व्यक्ती वाईट होती, असं सहसा कुणी म्हणत नाही. परंतु खरं सांगायचं तर मेल्यावर त्याच्यातले अवगुण कमी दिसू लागतात. उलटपक्षी त्याच्या चांगल्या कार्यांचा उदोउदो केला जातो.

जयेशच्या आयुष्यात घडणाऱ्या घटना आणि त्या घटनांवर जयेशने दिलेली प्रतिक्रिया कधी चांगली तर कधी वाईट वाटू शकते. एक माणूस म्हणून समाजात वावरताना सभ्यतेचं पांघरून ओढणारे कित्येक चेहरे दिसतील. परंतु जन्माला आलेल्या हरएक व्यक्तीची स्वतःची अशी काही खास गुपितं असतात. कित्येकांच्या आयुष्यातली ती गुपितं साधीसुधी नसतात तर सामाजिक नियमांना फाट्यावर मारणारे असंख्य अपराध त्यामागे दडलेले असतात आणि आपआपलं गुपित त्या त्या लपवून ठेवणाऱ्यालाच ठाऊक असतं.

या जगात कुणीही सत्यवचनी, पूजनीय असा मनुष्य जातीचा प्राणी शिल्लक राहीला नाही आणि इतरांकडून कुणी स्वतःबद्दल तसं वदवून घेत असेल तर तो तर नाहीच नाही. मुळात सज्जन प्रवृत्तीची माणसं आपण वंदनीय, पूजनीय व्हावं अशी इच्छाच बाळगत नाहीत आणि गाजावाजा करून स्वतःचा प्रचार तर बिलकुल करत नाहीत.

या सारांशाचा खटाटोप निव्वळ यासाठीच की समाजातल्या त्या बऱ्यावाईट प्रवृत्तींमधला भेद स्पष्ट व्हावा. कथा वाचताना कदाचित काहींचे मुखवटे उतरले जातील, कुणाला स्वतःमध्ये जयेश दिसेल, काहींना आपली गुपितं आठवतील आणि त्यावरूनच नायक-खलनायक या प्रवृत्तींवरचा पडदा उठेल.

म्हणूनच या कथेमध्ये कुणी नायक-खलनायक असण्याचा प्रश्न उद्भवत नाही. जसा या कथेचा शेवट होईल तसे आपसूकच भिन्न भिन्न व्यक्तींच्या निरनिराळ्या छटा समोर येत जातील. त्यातून मग नायक-खलनायकाची निवड वाचक आपापल्या आकलनानुसार करू शकतील आणि खरं सांगायचं तर जयेशबाबतचं आपलं असं मत व्यक्त करण्याचं स्वातंत्र्य संपूर्णपणे कथा वाचणाऱ्याच्या हवाली आहे.